برترین کتاب های ژان ژاک روسو؛ پنجره ای به دنیای ذهنی یک متفکر - وبلاگ کلشی ها

به گزارش وبلاگ کلشی ها، ژان-ژاک روسو یکی از چهره های مهم تاریخ فلسفه است که به فلسفه سیاسی و روان شناسی اخلاقی یاری های ویژه ای کرد و تاثیر زیادی بر اندیشمندان پس از خود گذاشت. روسو البته دیدگاه شخصی مثبتی نسبت به فیلسوفان نداشت، آن ها را به چشم آدم هایی منطقی اما خودخواه و خودمحور می دید، به چشم مدافعان و مبلغان استبداد و به چشم کسانی که باعث شدند تا فردگرایی مدرن جای حس مهربانی و دلسوزی ذاتی انسان را بگیرد. دغدغه اصلی کتاب های ژان ژاک روسو هم مبارزه با این دیدگاه ها است، اینکه برای حفظ آزادی انسان در دنیای که همه برای برآورده کردن نیازهایشان به دیگری وابسته اند راهی پیدا کند. این دغدغه دو بُعد دارد: مادی و روان شناختی که اهمیت دومی به مراتب بیشتر است. در دنیا مدرن، انسان ها حس هویت و ارزش خود را به واسطه نظرات دیگران به دست می آورند، چیزی که از نظر روسو، آزادی انسان را خدشه دار و اصالت او را نابود می نماید.

کتاب های ژان ژاک روسو دو مسیر دستیابی به - و محافظت از - آزادی را آنالیز می نمایند: اولی که سیاسی است، به طرح ریزی ساختارهایی می پردازد که اجازه می دهند تا شهروندان به طور برابر و آزاد، در جامعه ای که خودشان مجری و اداره نماینده آن هستند زندگی نمایند؛ و دومی، برنامه ای برای آموزش و تربیت بچه ها است تا آن ها به عنوان افرادی مستقل و خودمختار رشد نمایند و از تفکرات خودخواهانه و منفعت طلبانه دور شوند. با این حال، اگرچه روسو باور دارد که هم زیستی آزادی و برابری امکان پذیر است اما اغلب نگاهی بدبینانه به این مسئله دارد و به اصطلاح باور نمی نماید که بشریت بتواند از تبعیض، ستمگری، ازخودبیگانگی و اسارت فرار کند.

علاوه بر یاری های شایان روسو به فلسفه، او یک آهنگساز، نظریه پرداز موسیقی، رمان نویس، گیاه شناس و از پیشتازان خودزندگی نامه نویسی مدرن هم به حساب می آمد. روسو عاشق شگفتی های طبیعت بود و پافشاری اش بر اهمیت احساسات او را به یکی از منابع الهام بخش جنبش رمانتیسم تبدیل کرد. روسو سال 1712 در ژنو به دنیا آمد، پدرش ساعت ساز بود و مادرش چند روز پس از به دنیا آوردن وی از دنیا رفت. از 10 سالگی دیگر با پدرش زندگی نکرد و در 16 سالگی به تنهایی به انسی فرانسه رفت و آنجا با مادام دو وارانس آشنا شد که کاتولیک بود و به او یاری کرد تا به عنوان یک نوازنده شغلی پیدا کند. او سال 1741 به پاریس نقل مکان کرد و برای آنسیکلوپدی می نوشت (دانش نامه محبوبی که آن دوران در فرانسه منتشر می شد).

سپس در سال 1749، او در نهایت هدف اصلی خود در زندگی را پیدا کرد. همه چیز هنگامی برای روسو روشن شد که سوژه یک مسابقه مقاله نویسی را دید: آیا پیشرفت علم و هنر به نابودی یا تلخیص معیارهای اخلاقی یاری نموده است؟. ناگهان او متوجه شد که تا چه میزان از دنیا اطرافش نفرت دارد و اینکه یک متفکر کم نظیر است. ژان ژاک روسو برنده مسابقه شد و با به راه انداختن بحث هایی تازه درباره اینکه فرهنگ مدرن کذب، فاسد و تقلبی است در کانون توجه نهاده شد و در ادامه نگارش کتاب های خود را شروع کرد. ایده های منحصربه فرد او باعث شد تا از سوی فیلسوفان هم عصرش همچون ولتر و ژان لو رون دالامبر مورد تمسخر قرار بگیرد اما در گذر زمان، ایده هایش جدی تر گرفته شد.

1- کتاب قرارداد اجتماعی

قرارداد اجتماعی یکی از مهم ترین کتاب های ژان ژاک روسو است که در آن از ایده بر روی کار آمدن یک ساختار حکومتی نو صحبت می نماید که با آزادی انسان هم خوانی دارد. تحلیلی که روسو از رابطه فرد با حاکمیت ارائه داده است، با مباحث روز همچون ماهیت دموکراسی، حقوق شهروندی و نقش معین نماینده دولت حاکم در حفظ سلامتی جامعه هم سو است. حکومت مورد نظر او که در کتاب به آن می پردازد، ناشی از اراده جمعی مردم است. او فرض را بر این می گذارد که یک قرارداد اجتماعی می تواند امکان پذیر باشد؛ یک توافق تلویحی میان مردم که نتیجه اش تشکیل یک جامعه سیاسی بوده و برپایه آن می توان یک جامعه آزاد ساخت که رسالت ش عدالت است. در این ساختار سیاسی، مصلحت جمعی و آزادی فردی اولویت اصلی محسوب می گردد.

به عبارت دیگر، اراده همگانی از نگاه روسو، سنگ زیربنای یک جامعه ایده آل است. او بعلاوه بر اهمیت ایجاد دموکراسی مشارکتی تاکید دارد زیرا به شهروندان اجازه می دهد تا در فرایند تصمیم گیری های مهم حضوری فعال داشته باشند، بدین طریق می توان مطمئن بود که مصلحت جمعی در مقایسه با مصلحت فردی ارجعیت پیدا می نماید. این قرارداد اجتماعی که مردمی و مبتنی بر برابری است، یعنی با جامعه ای روبه رو خواهیم شد که در آن رفاه، احترام متقابل و همبستگی به چشم می خورد.

روسو در قرارداد اجتماعی به دین مدنی نیز می پردازد، ایده ای که باعث ممنوعیت این کتاب شد. به زبان ساده، از نگاه او، در جوامع پیشین، رؤسای عالی رتبه هر کشور - یا فرهنگ - خدایانی بودند که مردم آن کشور می پرستیدند، هر کشور باور داشت که این خدایان محافظ و حامی آن ها هستند. مسیحیت اما این قاعده را بر هم زد و از وجود یک دنیای معنوی (ملکوت) سخن گفت که از دنیا ما متفاوت بود. پرستش یک خدای مسیحی لزوما با هیچ کدام از این کشورها سازگاری ندارد. در نتیجه، کلیسا و آن کشوری که این دین رو برگزیده است (و خدای خودش را هم دارد) دیگر یکی نیستند و در واقع میان این دو ایدئولوژی کشمکش ایجاد خواهد شد (روسو در ادامه از سه نوع مذهب متفاوت صحبت می نماید که برای جزئیات کامل بهتر است خود کتاب را بخوانید).

کتاب قرارداد اجتماعی هنوز هم اهمیت بالایی در نظریه سیاسی دارد و شما را در رابطه با مسئولیت های فردی و وظایف نظام حاکم مطلع می نماید، دو عنصری که در کنار یکدیگر می توانند یک جامعه آزاد و عادلانه را پایه گذاری نمایند. این کتاب بعلاوه اجزای اصلی یک جامعه دموکرات سوددِه را به ما معرفی می نماید، جامعه ای که محصول استقلال، برابری و مصلحت جمعی است. در سوی دیگر، ایده دین مدنی را هم نباید نادیده گرفت، روسو با این نگرش کهن می خواهد به ما بگوید که ایمان و اعتقاد می تواند شهروندان بهتری بسازد زیرا اگر مردم باور داشته باشند که قوانین از سوی خدایان معین شده اند، احتمالش کمتر است که آن ها را زیر پا بگذارند. دین مدنی چندان پیچیده نیست اما با عقاید تعصب آمیز آن دوران (و حتی عصر مدرن) تطابق ندارد، با این حال هدف اصلی روسو این بوده است که شهروندان مطیع و فرمانبردار قوانین باشند.

2- کتاب اعترافات

روسو کتاب اعترافات را با این ادعا شروع می نماید که می خواهد کار متفاوتی انجام دهد: یک خودنگاره که از هر نظر به واقعیت نزدیک است و هیچ چیز را پنهان نمی نماید. او اعترافات خود را با توصیف خانواده اش شروع می نماید، از مرگ مادر و اولین چیزهایی که به یاد می آورد، از یادگیری خواندن و نوشتن و سال هایی که پدر او را ترک کرد و روزهایی که تصمیم به فرار از ژنو گرفت. با اینکه روسو برای توضیح رویدادهای جزئی و کم اهمیت هم زمان زیادی صرف می نماید اما همه چیز بر پایه وقایع مستند نیست، تاریخ ها اشتباه هستند یا ترتیب رویدادها غلط است، بعضی از آن ها به درستی عرضه نشده اند، بعضی دیگر هم شاید به کلی غلط باشد. با این حال، روسو گفته است که نباید از این زاویه به کتاب نگاه کرد و اذعان می نماید که نمی تواند تاریخ های دقیق را به یاد بیاورد و هدف او از نگارش این خودزندگی نامه چیز دیگری است.

روسو سپس به دوران بزرگسالی می رسد و همان ساختار روایی را حفظ می نماید، او از سفرها و شغل هایش می گوید، عشق های شکست خورده و روابطش با زنان (به ویژه مادام دو وارانس که در دوران جوانی در خانه وی زندگی می کرد). او در کتاب پایانی (دوازدهم)، از نوشته هایش، دیدگاه ها و رابطه اش با فیلسوفان هم عصر نیز صحبت می نماید. اعترافات فارغ از عدم پایبندی اش به واقعیت در بعضی از بخش ها، در حقیقت سومین کتاب خودزندگی نامه تاریخ است اما برخلاف دو اثر پیشین (اعترافات اثر آگوستین و زندگانی خود اثر سانتا ترسا) که تنها به تجربیات مذهبی نویسنده می پرداختند، اینجا با اولین خودزندگی نامه ای روبه رو هستیم که در آن فرد از زندگی، احساسات شخصی و تجربیات زمینی خود سخن می گوید.

اعترافات بعدها به منبع الهام نویسندگان متعددی تبدیل شد و ادیبان مشهوری همچون یوهان ولفگانگ فون گوته و ویلیام وردزورث هم با پیروی از آن خودزندگی نامه های پرجزئیات نوشتند. اما چیزی که اعترافات را از بیشتر نمونه های مشابه متمایز می نماید این است که روسو شجاعت به خرج می دهد، خجالت آورترین اتفاقات زندگی خود را بازگو و از چیزهایی صحبت می نماید که در آن موقع هیچ کس جرئت پرداختن به آن ها را نداشت. ژان ژاک روسو اما دغدغه هایش پیرامون هویت و رابطه فرد با جامعه (که در کتاب های پیشین خود از آن ها صحبت نموده بود) را هم از زوایای دیگری آنالیز می نماید. برای مثال، او که از منتقدان ساختارهای سنتی آموزشی بود، اینجا هم از فرم های آموزشی تازه ای حرف می زند که نتیجه اش نسل بهتری از انسان ها است.

روسو بعلاوه ریشه های بعضی از علاقه مندی هایش را موشکافی می نماید، همچون آرامشی که در طبیعت پیدا کرد زیرا آن را نقطه مقابل جامعه متظاهر و ناکارآمد زمانه خویش می دید. او طبیعت را منبع اصلی تناسب و اصالت می دانست و باور داشت که می تواند برترین راهنمای اخلاقی برای انسان باشد. روسو از روابط انسانی، قدرت احساسات، نقش خیال پردازی، کوشش برای رسیدن به حقیقت و خودشناسی هم حرف های تفکربرانگیزی می زند. اعترافات از این جهت کتاب مهمی است که از وادی فلسفه خارج می گردد و به عنوان یک اثر ادبی، آن را می توانیم از بنیان گذاران سبک سرگذشت نامه بدانیم و فنون روایی او بعدها حتی در رمان ها نیز به کار گرفته شد.

3- کتاب امیل

کتاب امیل در سال انتشار (1762) در شهرهای پاریس و ژنو ممنوع شد و حتی آن را به صورت عمومی آتش می زدند اما بعدها به منبع الهام یک سیستم آموزشی نو تبدیل شد و اغلب یکی از مهم ترین کتاب های ژان ژاک روسو در نظر گرفته می گردد. روسو اینجا دیدگاهی رادیکال از فلسفه آموزش ارائه می دهد و از یک رویکرد کل گرایانه صحبت می نماید که اولویت آن رشد طبیعی فرد است. روسو علاوه بر انتقاد از سازوکارهای نظام آموزشی زمانه اش، سعی می نماید تا روش آموزشی روشن فکرانه و دلسوزانه تری را معرفی کند که شاید در دنیای مدرن امروزی هم قابل اعتنا باشد.

از نگاه روسو، سیستم آموزشی به جای یاد دادن هنجارها و قواعد اجتماعی، باید باعث پرورش دنیا بینی و ظرفیت های فرد گردد. او این تفکر رایج که آموزش باید به اشخاص یاری کند تا با نقش های اجتماعی ازپیش معین شده سازگاری پیدا نمایند را رد و مفهوم تربیت منفی را معرفی می نماید، یعنی رویکردی که به کودک اجازه می دهد تا آزادانه رشد کند و راهنمای اصلی او، کنجکاوی درونی و تجربه هایی است که از دنیا اطرافش به دست می آورد. این نگرش بی گمان الگوهای آموزشی آن دوران را به چالش می کشید و در کنار یاری به رشد اخلاقی و علمی کودک، خودمختاری و خودباوری را هم به می آموخت، بنابراین بدیهی بود که با آن به شدت مخالفت گردد.

پافشاری روسو بر یادگیری تجربی و اهمیت محیط طبیعی در شکل دهی شخصیت و دنیا بینی کودک، جایگاه والای طبیعت در فرایند آموزشی را یادآور می گردد. روسو تاکید می نماید که تجربیات حسی کودک باعث می گردد تا او ارزش دنیا طبیعی را درک کند و سپاسگزار آن باشد. روسو بعلاوه به نقش کلیدی طبیعت در پرورش اخلاق می پردازد و می گوید که می تواند به رشد هوش هیجانی یاری کند و باعث گردد تا کودک نسبت به همه موجودات زنده، حس همدلی و احترام داشته باشد.

کتاب امیل در عصر مدرن هم الهام بخش بسیاری بوده است و در مباحث پیرامون فلسفه آموزش از آن صحبت می گردد. تاکید روسو بر آموزش استقلال به کودک، یادگیری تجربی و برقراری ارتباط با دنیا طبیعی، حالا در عصری که سیستم های آموزشی باعث انزوای دانش آموزان شده اند اهمیت بیشتری هم پیدا می نماید. روسو از ما می خواهد تا در ماهیت آموزش بازنگیری کنیم و اولویت اصلی را جوهره اخلاقی، کنجکاوی فکری و درک ارزش طبیعت بدانیم.

پی نوشت: اینجا باید به دیدگاه روسو نسبت به زن هم اشاره نمود که جای بحث دارد. او در بخش پایانی (کتاب پنجم)، می گوید که به زنان نمی توان همچون مردان آموزش داد. از نظر او، زن باید مرکز خانواده باشد: مادر و خانه دار. دغدغه اصلی زن باید این باشد که همسرش را راضی کند و برای خوش نامی بکوشد. روسو اضافه می نماید که آموزش و رشد فکری زن اهمیتی ندارد و او باید مهارت های کاربردی را آموزش ببیند. این دیدگاه ها - درست یا غلط - محصول زمانه اش است. در قرن هجدهم، آموزش زنان به مهارت هایی همچون آشپزی، خیاطی و خانه داری خلاصه می شد و روسو حداقل در این یک مورد تحت تأثیر سنت های رایج واقع شده است.

4- کتاب گفتاری درباره نابرابری

روسو در گفتاری درباره نابرابری (یا با نام کامل تر گفتاری در باب ریشه و بنیان های نابرابری میان انسان ها) کوشش می نماید تا از ماهیت جوامع انسانی، ریشه های نابرابری و تاثیر زیرساخت های اجتماعی بر انسان تحلیل جامعی ارائه دهد. روسو مکانیزم هایی را آنالیز می نماید که منجر به نابرابری شده اند و دیدگاه های او نه تنها وارد حوزه فلسفه سیاسی می گردد بلکه انعکاسی از پیچیدگی های ذات انسان است.

در کتاب، روسو به ایده وضع طبیعی انسان و تضاد آن با جامعه مخرب فعلی می پردازد. او می گوید که اگرچه انسان فی نفسه خوب است اما پیشرفت تمدن و سازوکارهای اجتماعی باعث شده اند تا مسموم گردد و تحت تأثیر نابرابری قرار بگیرد. ظهور مالکیت خصوصی، وضع قوانین و طراحی سلسله مراتب در جامعه، کاتالیزگری است که به فرسایش وضع طبیعی انسان می انجامد تا میان افراد فاصله ای عمیق و بعلاوه سیستمی حکومتی بر پایه استبداد و ناعدالتی ایجاد گردد.

دیگر ایده ای که روسو از آن صحبت می نماید این است که ساختارهای اجتماعی - به ویژه آن هایی که تداوم بخشِ نابرابری هستند - به ذات انسان ارتباطی ندارند اما در هر صورت به وسیله خود انسان ها به وجود آمده اند. این نوع نگاه، تفکر رایج در باب اینکه نابرابری از پیامدهای اجتناب ناپذیرِ ذات انسان است را به چالش می کشد و از ما می خواهد تا مشروعیت هنجارهای اجتماعی و ساختارهای فعلی را زیرسوال ببریم و درباره صحت و درستی آن ها بیندیشیم.

روسو مطابق انتظار، نقش آموزش و نهادهای اجتماعی در ترویج نابرابری را آنالیز می نماید. او به اهمیت یک سیستم آموزشی همگانی و بدون تبعیض اشاره دارد که اولویت اصلی اش ترویج فضایلی همچون همدلی و دلسوزی است. با پررنگ کردن تاثیرات زیان آور نهادهای اجتماعی فعلی بر استقلال فردی، روسو ما را تشویق می نماید تا نگاهی انتقادی به نظامی که بر ما حکومت می نماید داشته باشیم و خواهان یک نظم اجتماعی منصف و عادلانه باشیم.

کتاب گفتاری درباره نابرابری یک تلنگر است تا احتیاج مبرم به درون نگری و اصلاحات را درک کنیم. دیدگاه های روسو هنوز معنای خود را از دست نداده اند زیرا وجود آن ها در دنیا کنونی همچنان احساس می گردد، دنیای که احتیاج به تغییر دارد و باید بستر را برای عدالت فراهم کند. در حین تفکر به نظریه های روسو، ما باید نسبت به نقش خودمان در این مناسبات بنگریم و ببینیم که هرکدام از ما تا چه میزان در تداوم بخشی نابرابری های اجتماعی نقش داشته ایم و چگونه می توانیم تغییر ایجاد کنیم.

5- کتاب گفتاری درباره اقتصاد سیاسی

گفتاری درباره اقتصاد سیاسی نه تنها ساختارهای اجتماعی و سیاسی زمانه اش را آنالیز می نماید و به چالش می کشد بلکه پایه گذار مباحث مدرنی پیرامون ماهیت حکومت ها، اقتصاد و ذات انسان است. تفکرات ژان ژاک روسو اگرچه ریشه در قرن هجدهم دارد اما همچون دیگر کتاب های او برای خوانندگان مدرن نیز ملموس است و بازتابی انتقادی از سازوکار قدرت، توزیع ثروت و حقوق فردی به شمار میرود.

ایده مرکزی کتاب، اراده همگانی است که او آن را در کتاب پیشین خود، قرارداد اجتماعی معرفی کرد. روسو بر این باور است که نظم اجتماعی مشروع باید بر پایه اراده مردم ساخته گردد و اهمیت مصلحت جمعی بیشتر از منافع شخصی است. در این کتاب، روسو اهمیت یک اقتصاد سیاسی متعادل را یادآوری می نماید که منجر به هارمونی در جامعه می گردد و همه شهروندان به یک میزان از آن سود خواهند برد. او بعلاوه از نظام های مالی زمانه خویش انتقاد می نماید، به ویژه سوداگرایی (مرکانتیلیسم) که نتیجه اش نابرابری عایدی و بی عدالتی های اجتماعی-مالی است.

افزون بر این، روسو تاثیرات رفتارهای انسانی و هنجارهای اجتماعی بر ساختارهای مالی را آنالیز می نماید تا به یاد بیاوریم که سیاست، اقتصاد و اخلاقیات تا چه میزان با یکدیگر پیوند خورده اند. روسو درباره جستجوی افسارگسیخته انسان برای رسیدن به ثروت مادی هشدار می دهد زیرا بر این باور است که به تنزل اخلاقی و زوال اجتماعی منجر خواهد شد. روسو از ما می خواهد تا ابعاد اخلاقی تصمیم گیری های مالی را بسنجیم و در باب پیامدهای نظام سرمایه داری و آسیبی که به فرهمندی انسان و همبستگی اجتماعی وارد می نماید تعمق کنیم.

کتاب گفتاری درباره اقتصاد سیاسی دیدگاه های بحث برانگیزی در زمینه ابعاد اخلاقی تصمیم گیری های سیاسی و مالی ارائه می دهد و روسو ما را وادار می نماید تا به مسائل مهم این روزها همچون گرمایش دنیای و تغییر اقلیم، نابرابری های مالی و نقش حکومت در محافظت از حق وحقوق شهروندی از زوایای تازه ای بنگریم.